زندگی دهقانان روس در شروع قرن بیستم، در آستانه تحولات سیاسی روسیه
به گزارش ایران کروز، در سال 1910، در روستای گراند پکسلی از استان ریازان، مردی با ریشی بلند و چشمانی آرام در کنار چهار پسرش ایستاده است. لباس های کتانی شان ساده و کهنه اند، پاهایشان برهنه،و زمین زیر پایشان ترک خورده از خشکی تابستانی است. این تصویر، چکیده ای از زندگی دهقانان روس در سال های پایانی امپراتوری تزاری است؛ مردمانی که بار فراوری غذای کشور را بر دوش داشتند اما خود، در فقر و بی ثباتی زندگی می کردند.
در نگاه نخست، عکس صرفاً سندی از گذشته است، اما در عمق آن، نشانه هایی از جامعه ای دیده می گردد که در آستانه طوفان سیاسی قرار داشت. این پدر، که به دوربین با غرور و آرامش می نگرد، نماینده میلیون ها دهقانی است که قرن ها در سایه اشراف و نظام فئودالی کار کردند و حالا، با شروع قرن بیستم، نخستین نشانه های آگاهی اجتماعی در میانشان جوانه زده بود.
زندگی دهقانان روس، سرشار از تضاد بود: بین ایمان مذهبی و خشم طبقاتی، بین سنت و امید به تغییر. در همین روستاها بود که تخم انقلاب کاشته شد، نه در شهرهای بزرگ. هر تصویر از یک خانواده روستایی، روایتی است از نظامی اجتماعی که در آستانه فروپاشی قرار داشت. این مقاله می کوشد از خلال همین تصویر، زندگی، کار، باور و سرنوشت دهقانان روس را در شروع قرن بیستم آنالیز کند؛ مردمانی که ساده می زیستند، اما بار بزرگ ترین دگرگونی سیاسی قرن را بر دوش داشتند.
1- ساختار زندگی دهقانی در روسیه تزاری
در شروع قرن بیستم، بیش از هشتاد درصد جمعیت روسیه در روستاها زندگی می کردند. نظام اجتماعی هنوز ریشه در فئودالیسم داشت، هرچند بردگی رسمی (serfdom) در نیمه قرن نوزدهم لغو شده بود. دهقانان، زمین را از اشراف اجاره می کردند و بخش عمده محصولشان را به مالکان تحویل می دادند. ابزار کشاورزی ابتدایی بود، گاوآهن چوبی و کار با دست، هنوز شیوه غالب فراوری بود.
در چنین ساختاری، فقر موروثی بود. خانواده ها بزرگ بودند تا نیروی کار بیشتری فراهم گردد و بچه ها از کودکی وارد کار مزرعه می شدند. نبود آموزش، به ویژه در منطقه ها دورافتاده، مانع هرگونه پیشرفت اجتماعی می شد. این کشاورز ریازانی و پسرانش نماد همین طبقه اند؛ نسلی که سخت کوش بود اما در چرخه ای از بدهی و ناامنی گرفتار شده بود.
با این حال، در میان دهقانان حس احترام به زمین و ارزش کار وجود داشت. مالکیت زمین برای آنان نه فقط منبع عایدی، بلکه مایه هویت بود. در فرهنگ روسی آن موقع، دهقان کسی بود که زمین را می شناخت، به خاک وفادار بود و در برابر طبیعت فروتنی داشت. همین پیوند عاطفی با زمین بعدها نقشی مشخص کننده در شکل گیری جنبش های انقلابی ایفا کرد.
2- فشارهای مالی و سیاست های دولت تزاری
در دهه های خاتمهی قرن نوزدهم، دولت تزار برای تأمین هزینه های صنعتی سازی، مالیات سنگینی بر روستاها وضع کرد. دهقانان مجبور بودند بخش بزرگی از محصول خود را بفروشند تا مالیات بپردازند، در نتیجه خودشان گرسنه می ماندند. سیاست های وزارت دارایی در زمان سرگئی ویته (Sergei Witte) به توسعه راه آهن و کارخانه ها انجامید، اما بهای آن را روستاها پرداختند.
خشکسالی های مکرر و قحطی سال 1891، میلیون ها نفر را بی خانمان کرد. با وجود فقر، دولت همچنان صادرات غله را برای حفظ جایگاه مالی کشور ادامه داد. این تناقض، شکاف طبقاتی را عمیق تر کرد. دهقانان احساس کردند که نظام تزاری نه تنها از آنان محافظت نمی نماید، بلکه بقا و نانشان را نیز قربانی سیاست می نماید.
در چنین شرایطی، مهاجرت داخلی شروع شد. هزاران خانواده به امید زمین بهتر به سیبری و شرق روسیه رفتند. اما بسیاری در همان فقر باقی ماندند. مرد ریازانی در عکس، شاید هرگز نمی دانست که سرنوشت بچه هاش به سیاست هایی گره خورده که صدها کیلومتر دورتر در پترزبورگ تصمیم گیری می شد. همین فاصله میان قدرت مرکزی و روستا، زمینه بی اعتمادی گسترده به حکومت را فراهم کرد.
3- نهاد خانواده و ارزش های سنتی در فرهنگ دهقانی
خانواده در روستاهای روسیه هسته اصلی جامعه بود. نظام خانوادگی گسترده (extended family) به این معنا بود که چند نسل زیر یک سقف زندگی می کردند. پدر نه تنها سرپرست مالی، بلکه داور اخلاقی خانواده بود. عکس کشاورز و پسرانش در واقع تصویر یک نظام ارزشی است؛ وحدت، کار جمعی و اطاعت از بزرگ تر.
زندگی روزانه بر پایه کار بی وقفه می چرخید. زنان مسئول خانه و باغ بودند و مردان زمین را شخم می زدند. در شب های بلند زمستان، خانواده ها گرد چراغ نفتی می نشستند و داستان ها و افسانه ها نقل می کردند. مذهب ارتدوکس (Orthodox Christianity) در تمام جنبه های زندگی حضور داشت و کشیش روستا نقشی شبیه به معلم و مشاور اجتماعی داشت.
اما پشت این ثبات ظاهری، فشار روانی و خستگی مزمن پنهان بود. فقر و کار طاقت فرسا، امید را از بسیاری گرفته بود. با این حال، در همین فضا، نوعی وقار و استقامت شکل گرفت که در ادبیات روسی بعداً به نماد انسان روس بدل شد؛ انسانی که در رنج می زید اما کرامت خود را حفظ می نماید.
4- از آرامش ظاهری تا انفجار اجتماعی
دهه 1910 آخرین سال های آرامش پیش از انقلاب بود. در شهرها، روشنفکران و کارگران از عدالت اجتماعی سخن می گفتند و در روستاها، نارضایتی خاموش به تدریج افزایش می یافت. بسیاری از دهقانان در جنگ روسیه و ژاپن (Russo-Japanese War) شرکت نموده بودند و پس از بازگشت، دیگر نمی خواستند به همان شرایط قدیم برگردند. آنان نظم امپراتوری را پوسیده می دیدند.
در روستاهای ریازان و تامبوف، انجمن های محلی (rural communes) شکل گرفتند که گاه علیه مأموران مالیات مقاومت می کردند. در همین دوران، شعار زمین برای دهقانان (Land to the Peasants) وارد ادبیات سیاسی شد. عکس 1910 شاید از نظر ظاهری آرام باشد، اما در پس نگاه پدر و پسرانش، می توان خستگی تاریخی یک طبقه را دید که در آستانه انفجار است.
سال های پس از آن ثابت کرد که این خشم خاموش، نیروی محرک انقلاب 1917 شد. زمانی که حکومت تزار سقوط کرد، اولین اقدام انقلابیون تقسیم زمین ها بود. برای نخستین بار، دهقانان احساس کردند که صدایشان شنیده شده است. اما رؤیای عدالت روستایی دیری نپایید، زیرا نظام شوروی نو نیز به کنترل دولتی زمین روی آورد و شکل تازه ای از نابرابری را پدید آورد.
5- میراث فرهنگی و معنای انسان روستایی در تاریخ روسیه
چهره دهقان روس در فرهنگ ملی این کشور همیشه نمادی از استقامت و ایمان بوده است. نویسندگانی چون تولستوی و چخوف در آثارشان، دهقان را وجدان اخلاقی ملت می دانستند. در واقع، پایداری او در برابر فقر و سرما، استعاره ای از روح روسی (Russian soul) بود.
با وجود گذشت بیش از یک قرن، تصویر پدر ریازانی و پسرانش هنوز در حافظه جمعی روسیه زنده است. این تصویر یادآور نسلی است که ساده می زیست اما در سکوتش قدرتی نهفته بود. آنان در میان خاک و کار، پیوندی عمیق با زمین داشتند که بعدها در سیاست و فرهنگ روسیه به عنصر هویتی تبدیل شد.
از دیدگاه جامعه شناسی تاریخی (historical sociology)، دهقانان روس نیروی پنهانی بودند که مسیر تاریخ را تغییر دادند. انقلاب، صنعتی سازی و حتی اصلاحات شوروی بدون آن ها ممکن نبود. در حقیقت، این مردان و پسران روستایی بودند که ستون فقرات جامعه را تشکیل می دادند و هر تحول سیاسی بر شانه هایشان بنا شد.
خلاصه
عکس خانواده دهقانی ریازان در سال 1910 فراتر از یک سند تاریخی است؛ روایتی از دگرگونی بزرگ اجتماعی در روسیه. این خانواده، نماینده میلیون ها انسان است که در فقر و کوشش بی خاتمه زندگی کردند و ناخواسته زمینه ساز انقلاب شدند. نظام فئودالی، سیاست های مالیاتی ظالمانه و بی توجهی دولت، دهقانان را به مرز نارضایتی رساند. در کنار این، پیوند عاطفی با زمین و حس عدالت، آنان را به نیرویی اجتماعی تبدیل کرد. این مقاله نشان می دهد که تاریخ روسیه را نمی توان بدون درک روح روستایی آن فهمید. دهقانان نه بازیگران حاشیه ای، بلکه معماران خاموش تحولات قرن بیستم بودند؛ مردمانی که در سختی زاده شدند، در سکوت کار کردند و میراثی ماندگار از استقامت انسانی برجای گذاشتند.
سؤالات رایج (FAQ)
1. چرا دهقانان روس در شروع قرن بیستم نقش مهمی داشتند؟
زیرا بیش از هشتاد درصد جمعیت کشور را تشکیل می دادند و فشار مالی بر آنان مشخص کنندهٔ سرنوشت کل کشور بود.
2. شرایط مالی دهقانان روس چگونه بود؟
اکثراً فقیر بودند، زمین را اجاره می کردند و بخش عمده محصولشان به مالکان می رسید، در حالی که مالیات های سنگین بر آنان تحمیل می شد.
3. نقش مذهب در زندگی روستاییان چه بود؟
مذهب ارتدوکس در تمام جنبه های زندگی حضور داشت و روحانیان محلی نقش فرهنگی و اخلاقی مهمی ایفا می کردند.
4. آیا انقلاب 1917 زندگی دهقانان را بهبود داد؟
در ابتدا امید ایجاد کرد اما به زودی با کنترل دولتی زمین و جمعی سازی اجباری (collectivization)، مسائل تازه ای پدید آمد.
5. میراث فرهنگی دهقانان در روسیه امروز چیست؟
دهقانان به نماد استقامت، کار و اخلاق تبدیل شده اند و در ادبیات و حافظه ملی جایگاهی ماندگار دارند.
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .
با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!
دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران